Hesperian Health Guides
Arassa önümçilik
HealthWiki > Daşky gurşaw we adam saglygy > Bap 20: Zäherleriň zyýanly täsirini azaltmak we öňüni almak > Arassa önümçilik
Mazmuny
Arassa önümçilikli kagyz fabrigi
Arassa önümçilikli kagyz fabrigi aşakda görkezilen zatlary ulansa, hapalanmany azaldýar:
- tokaýlaryň durnukly dolandyrylýan ýerlerindäki agaçlary we ulanylýan kagyzlary;
- nebit ýa-da kömür ýaly gazylyp alynýan elektroenergiýanyň deregine energiýanyň täzelenip duran çeşmelerini (günüň ýa-da şemalyň energiýasy);
- hlory we beýleki zäherli himikatlary ulanmasa;
- mümkin boldugyça az suw ulansa; suw birnäçe gezek ulanylyp, soňra daşky gurşawa düşmezden ozal howpsuzlandyrylsa.
Senagat pudaklarynyň köpüsi arassa önümçiligi ulanyp bilýär. Fabrikleriň ýokary temperaturasy elektroenergiýany öndürmek üçin ulanylyp bilner, bir işden galan gerekmejek önümler bolsa beýleki işde material hökmünde ulanylyp bilner. Arassa önümçilik hapalanmany nola ýetirip biler. Şol sebäpli önümçiligiň arassa materiallarynyň we energiýanyň gaýtadan ulanylmagy puly tygşytlaýar.
Kompaniýalar köplenç öz döredýän zyýanynyň we hapalamasynyň öňüni almak ýa-da arassalamak üçin tölemeýärler. Şoňa görä-de, jemgyýet hökümet arkaly olardan arassa usullardan peýdalanmagy talap edip biler.
Arassa işewür kompaniýalaryň öňe sürülmegi
Kompaniýalaryň ýolbaşçylary, işgärleri himikatlaryň we senagat galyndylarynyň özlerine hem-de tutuş jemgyýete nähili zyýan ýetirýändigine düşünenlerinde, zyýany azaltmak üçin ulanýan önümçilik materiallaryny, usullaryny üýtgetmäge isleg bildirýärler. Emma käte jemgyýetiň saglygyna peýdaly özgerişlikleri geçirmek üçin, kompaniýalara zor salmaly bolýar. Önümçiligiň arassa usullaryndan peýdalanmaklaryny gazanmak üçin telekeçilere täsir etmegiň dürli usullary bardyr.
Hökümetiň başarjak zatlary: zäherli himikatlary we howply önümçiligi gadagan etmek ýada ony kadalaşdyrmak; zyýanly önümçiligiň önümlerini satyn almakdan ýüz öwürmek; has arassa önümçilik usullaryny ulanmaklary üçin kompaniýalara gorlary (fondlary) hödürlemek; önümçiligiň arassa usullaryndan peýdalanýan kompaniýalardan az salgyt ýygnamak, zyýanly usullardan peýdalanýanlardan bolsa köp salgyt ýygnamak.
Adamlaryň başarjak zatlary: önümçiligiň has arassa usullarynyň peýdasy we zäherleriň zyýany barada bilmek, bu barada kompaniýalaryň eýelerine, işgärlerine gürrüň bermek; daşky gurşawy hapalaýan kompaniýalaryň öndürýän we satýan önümlerini satyn almakdan ýüz öwürmek; zäherli önümleriň ýerini tutup biljek önümler barada beýlekilere habar bermek; zäherli usullary tankytlamak we howpsuz usullardan peýdalanýan öndürijileri goldamak üçin köpçülikleýin habar beriş serişdelerinden peýdalanmak.
Işçileriň başarjak zatlary: zäherleriň howpsuz işlenilmeginiň düzgünleri barada bilmek, öwrenmek we durmuşa ornaşdyrmak; kärdeşler arkalaşygy bilen baglaşýan şertnamalaryna jemgyýet we işçiler üçin zäherlere garşy goranyş çäreleri goşmak.
Arassa kiçi kärhanalar
Käte kiçi kärhanalaryň ýolbaşçylary zäherleriň ýetirip biljek zyýanyna doly düşünmeýärler. Zäherli himikatlary saklanlarynda, ulananlarynda we olardan howply usullar bilen dynanlarynda, ýolbaşçylar we olaryň işgärleri puly, wagty we işçi güýjüni tygşytlamak isleýärler. Netijede, işewür adamlaryň köpüsi öz hapalaýan gurşawyna, zäherleriň täsirine sezewar bolýan dostlarynyň, goňşularynyň arasynda ýaşaýýarlar. Olaryň has arassa usullar barada bilýän bolmaklary mümkindir, emma olar üýtgeşme girizmäge çykdajy etmekden gaçýarlar. Netijede, uzak wagtyň geçmegi bilen zäherlenen işçileri bejermek we gurşawda ekologik arassalaýyş işlerini geçirmek üçin edilýän çykdajylar tygşytlanan wagtdan we puldan has ýokary bolýar.
Kiçi kärhanalar önümçilik usullaryny has arassa usullara çalşanlarynda, olar tutuş jemgyýeti we onuň gelejekki işini has durnukly edýärler.
Reňklemek
Boýaglaryň köpüsi agyr metallar we beýleki zäherli himikatlar ulanylyp ýasalýar. Boýag önümçiliginiň galyndylary suw akabalaryna taşlanylyp, daşky gurşawy hapalaýar. Bu bolsa arassalamagy kyn we howply edýär.
Hapalanmany nädip azaltmaly
Kiçi kärhanalar boýag öndürenlerinde şu kadalary berjaý etseler, zyýanly galyndylary azaldyp bilerler:
- Azoreňkleýjiler ýaly iň zäherli boýaglardan gaça duruň we howpsuzlaryny saýlaň. Azoreňkleýjiler dogabitdi şikesleri döredýärler we çaphanalarda, dokma senagatynda, kagyz önümçiliginde, derman önümçiliginde we azyk senagatynda ulanylýarlar.
- Ulanylýan zäherleriň mukdaryna gözegçilik ediň.
- Boýaglary taýýarlamakdan artan materiallary beýleki önümler üçin ulanyň.
- Boýaglaryň ýene-de bir tapgyryny taýýarlamak üçin arassalanan suwy ulanyň.
- Arassalanyňyzda, hapa suwlaryň mukdaryny azaltmak üçin, ýokary basyşly şlangdan peýdalanyň.
- Zäherli materiallara bellik ediň we olary suw akabalaryndan daşda, goralýan ýerlerde saklaň.
Teletin zawodlary
Teletin zawodlar suwuň, duzuň, hromuň dürli görnüşleri ýaly zäherli himikatlaryň köp mukdaryny ulanýarlar. Bu himikatlar eýlemeden soň galyndylar görnüşinde derýalara we beýleki suw akabalaryna taşlanylýar. Netijede, teletin zawodlaryň töweregindäki ilat örän hapa agyz suwuny ulanmaly bolýar.
Golaý geljekde bu zäherler bronhit, demgysma we dem alyş bilen bagly beýleki meseleleri döredip bilerler. Uzak möhletleýin geljekde bolsa gaýtadan täsire sezewar bolmagyň netijesinde dogabitdi şikesler we howply täze döremeler ýüze çykyp biler.
Hapalanmany nädip azaltmaly
Teletin zawodlaryň käbiri önümçiligiň zähersiz ýa-da has howpsuz usullaryny ulanýarlar. Eýlemegiň adaty usuly haýwanlaryň derisini has howpsuz we has arassa eýleme üçin ulanýar. Hromy ulanýan zawodlar üçin hromy az mukdarda ulanar we az galyndy öndürer ýaly, işlenilmegiň we ony önümçilige gaýtarmagyň usullary hem bar. Bu zäherli hapalanmany aýyrmakdaky çykdajylary azaldýar. Eýlemek üçin wannalardaky suwy gaýtadan işläp ýene-de ulanyp bolýar. Hapa suwlary hem dökmezden öň has howpsuz etmek üçin arassalamak bolar.
Teletin zawodlaryndaky arassa önümçilik
Meksikanyň Leon şäheri ýokary hilli aýakgaplary bilen meşhurdyr. Leondky teletin zawodlar jemgyýetdäki ykdysady durnuklylygy saklamakda möhüm orny eýeleýär. Gynansak-da, ozal eýlemekden soň himiki galyndylar göni ýerli suw akabalaryna atylýardy. Olar agyr keselleriň döremegine sebäp bolýardy.
Köp ýyllaryň dowamynda Leon hapalanma gözegçilik etmek maksady bilen kanunlary kabul edýärdi, emma teletin zawodlary olary hiç wagt diýen ýaly berjaý etmeýärdi. Teletin zawodlarynyň köpüsiniň eýeleri üçin hapalanmany azaltmak has gymmat düşýärdi we olaryň işine zyýan ýetirýärdi.
Leonyň golaýyndaky batgalyk ýerde guşlaryň müňlerçesi hapalanmadan ölensoň, teletin zawodlaryna wekilçilik edýän ýerli söwda guramasy zawodyň işine zyýan ýetirmän, hapalanmany azaltjak usullary gözläp başlaýar. Olar arassa önümçiligi öwrenenlerinden soň, bu işi amala aşyrmaga mümkinçilik döredi.
Soňky birnäçe ýylyň dowamynda söwda guramasy zawodlara hapalanmany azaltmaga kömek edýär, teletin zawodlaryň köpüsi öz ulanýan usullaryny üýtgetdiler. Olar muny ýerli agyz suwuny we göçýän guşlary goramak maksady bilen etdiler. Şeýle hem olar arassa önümçiligiň puly tygşytlajakdygyna we has ýokary hilli derini öndürmäge kömek edip biljekdigine göz ýetirdiler.
Eýlemekde ulanylýan himikatlaryň dikeldilmeginiň we gaýtadan ulanylmagynyň dürli ýollaryny tapmak maksady bilen, Afrikanyň we Aziýanyň teletin zawodlary senagat ösüş boýunça Birleşen Milletler Guramasy bilen hyzmatdaşlyk edýär (UNIDO). Has arassa önümçiligiň UNIDO taslamasy teletin zawodlarynyň hapalanmasynyň ýarysyndan köpüsiniň tebigy serişdeleriniň aýawly we netijeli, az mukdarda we oýlanyşykly ulanylmagynyň hasabyna azalyp biljekdigini görkezdi.
Leonyň teletin zawodlary UNIDO taslamasyndan öwrenip, önümçiligiň has arassa usullaryny ulanmagy ýola goýdular. Birinjiden, olar deri eýlenilýän wannalardaky hromuň köp mukdarynyň deri önümi bilen galtaşyp, az galyndyny emele getirýän täze usuly ulanýarlar.
Ikinjiden, ferment (himiki üýtgeşmeleri amala aşyrýan tebigy önüm) deri önümlerini ýumşatmak üçin ulanylýan himikatlaryň ornuny eýeleýär. Hili pesräk derini öndürmek üçin käbir teletin zawodlary eýlemekde hromuň deregine ösümlikleri ulanyp, bu işiň iň zäherli we gymmat bölegini aradan aýyrýarlar.
Hromuň deregine ulanmak üçin başga önüm tapmadyk teletin zawodlary ony bir gezekden soň zyňman, gaýtadan ulanyp başlaýarlar. Himiki hapalanma sezewar bolan suwuň hem köp bölegi gaýtadan ulanylyp başlandy. Teletin zawodlaryň käbiri suw serişdelerini goramak we gaýtadan ulanmak üçin işlemek maksady bilen hapa suwlary arassalaýan ulgamy gurýarlar.
Indi Leonyň teletin önümçiliginiň işgärleri arassa önümçilik barada bilýärler. Olaryň näme üçin täze usullardan peýdalanýandygyny sorasaňyz, olar size bu usullaryň ýerli suw akabalaryny gorajakdygyny aýdar. Şeýle hem olar size öňkülerden has ýokary hilli we arzan deri öndürýändikleri barada aýdar.
Arassa önümçiligiň hoşboý ysy
San-Fransiskonyň (ABŞ) baýyrlarynyň gözelligi dünýädäki syýahatçylaryň ünsüni özüne çekýär. Köp sanly kiçiräk restoranlarda satylýan önümleriň dürlüligi hem özüne gyzyklanma bildirdýär. Emma ol restoranlaryň aşpezliginiň netijesinde emele gelýän ýag galyndylary zeýakabalaryna dykylyp, şäher büjetinden çykdajyny talap edýär. Şäher häkimligi ýag zeýakaba düşmez ýaly ähli restoranlardan yag üçin “duzaklary” ulanmaklaryny talap edýärler. Emma ol duzaklary ýagdan arassalamak örän gymmat bolýar. Kiçi kärhanalaryň köpüsi golaýda göçüp gelenlere degişli bolandygy sebäpli, bu olara başartmaýar.
Şäheriň zeýakabalaryna gözegçilik edýän San-Fransiskonyň kommunal hyzmatlar edaralarynyň barlag topary ýag galyndylaryndan kadalaýyk dynmaýandyklary üçin restoranlara uly möçberde jerime töletmegiň deregine, olara oňat çözgüt hödürlediler. Indi gerekmejek ýaglary ýygnap, ony şäher awtobuslarynyň işi üçin ulanýarlar!
Dizel herekete getiriji (dwigatel) oýlanylyp tapylanda, ol ösümlik ýagy ýaly ýeňil ýangyç ýakýardy. Emma nebitiň köpelendigi, arzan bolandygy we ony öndürýän kompaniýalaryň güýçli bolandygy sebäpli, dizel herekete getirijileriň köpüsi nebiti ulanyp başladylar. Indi bolsa nebitiň howply hapalanma we dünýä möçberindäki maýlama sebäp bolandygy üçin, adamlar ýagy has arassa we has arzan ýangyç hökmünde ulanyp başladylar.
Ösümlik ýagy biraz üýtgedilip, ýangyç hökmünde ulanylyp bilner. Ýag üýtgedilmän-de “bioýangyja” öwrülip biler. Bioýangyjyň ulanylmagy demgysmany, düwnügi (ragy) döredýän howa hapalanmasyny azaldýar we dünýä möçberindäki maýlamanyň öňüni alýar. Tebigy gaz ýaly ýangyçlar bilen deňeşdirilende, bu has arzan düşýär.
Bioýangyç üçin ösümlikleriň ýörite ekileninden, eýýäm ulanylan ýagy gaýtadan işläp, bioýangyç hökmünde ulanylmagy daşky gurşaw üçin has howpsuzdyr. Ulanylan ýagyň gaýtadan işlenilmegi onuň lagym zeýakabalara düşmeginiň öňüni alyp, daşky gurşawy goraýar.
Önümçilik işiniň arassa bolmagy üçin, San-Fransiskonyň kommunal hyzmatlar edaralarynyň barlag topary restoranlara aýlanyp, gerekmejek ýagy ýygnamak üçin dürli dillerde gepleýänleri işe alýar. Restoranlaryň eýeleri ýagdan dynmak üçin indi tölemeli däl, şäher bolsa zeýakabalara az ýag ýygnanmagyndan we awtobuslar üçin has arzan ýangyçdan peýda görýär. Indi SanFransiskonyň köçelerinde ulag tüsseleriniň ysyna derek gowrulan iýmitiň ysy gelýär. Bu bolsa restoranlara has köp syýahatçylaryň gelmegine ýardam edýär.