Hesperian Health Guides
Nebit we ilatyň saglyk ýagdaýy
HealthWiki > Daşky gurşaw we adam saglygy > Bap 22: Nebit, keseller we adam hukuklary > Nebit we ilatyň saglyk ýagdaýy
Nebitiň tapylan ýerlerinde ykdysadyýet çalt depginler bilen ösýär, ýöne bu garyplyk ykdysadyýetidir. Ýaramaz gurlan nebitçiler şäherçeleri gelşiksiz keşbi we oňaýsyz ýaşaýyş şertleri bilen töwerekdäki görnüşden tapawutlanýar. Bu ýagdaý mejbury göçüp gitmek, arakhorluk, jyns gatnaşyklar arkaly geçýän ýokançlyklar, AIW/AIDS ýaly dürli keselleriň we durmuş kynçylyklarynyň ýüze çykmagyna sebäp bolýar. Nebit korporasiýalary we hökümet halkyň nebit senagatyndan agyr ejir çeken bölegini goldamaýar. Ilatyň bu bölegi idegsiz galyp, nebitiň ýetiren zyýanynyň möçberini anyklamaga we öz saglyk ýagdaýyny gowulandyrmagyň usullaryny tapmaga synanyşýar.
Mazmuny
Tebigy gaz hem saglyk kynçylyklarynyň döremegine sebäp bolýar
Tebigy gaz ýakylanda, kömürturşy gazy (dünýä möçberindäki maýlamanyň sebäbi) we beýleki hapalaýjy maddalary nebitiň ýakylmagyna garanda az bölüp çykarýar. Emma gazyň gazylyp alynmagy hem nebit burawlamasyna meňzeş bolup, durmuş kynçylyklaryny döredýändir. Bu bapda nebit barada aýdylýan hakykat tebigy gaza-da degişlidir.
Nebit senagatyndan ejir çekýän ilat saglyk ýagdaýyny öwrenýär
1992-nji ýylda Ekwadordaky Amazonka jülgesindäki saglygy goraýyş boýunça guramaçylar topary burawlamanyň ýerli ilatyň saglygyna ýetirýän täsirini öwrendiler. Olar nebit korporasiýalarynyň ilatyň ýaşaýan ýerlerini zaýalaýandygyny bilýärdi. Emma nebit senagatynyň adam saglygyna ýetirýän zyýany barada hiç anyk maglumatlary ýokdy. Şonuň üçinde, saglygy wagyz edijiler öz şäherleri we obalary barada maglumat ýygnap başladylar.
Ilatyň saglyk ýagdaýyny öwrenmek uly işi we köp wagty talap etdi. Guramaçylar bu işe başlanlarynda, nähili maglumat ýygnajakdyklaryny göz öňüne hem getirmeýärdi. Olar şu babyň dowamynda öz wakalaryny gürrüň bererler...
Müňlerçe ýyllaryň dowamynda bu sebit ýerli ilatyň ýaşaýan ýeridi. Amazonka jülgesiniň bize degişli böleginde dürli taýpalar: Şuar-Eçuar, Runa, Ouaýçia, Huaorani, Siona-sekoýýa we Kofan ýaşaýar. Bu ýerde ýaşaýan taýpalaryň öz medeniýeti, dili we dünýägaraýşy bar. Taýpalar häzirki döwre çenli özara parahat ýaşaýardyrlar. Emma, gynansakda, bu asuda durmuş bozuldy. Muňa nämäniň sebäp bolandygyny bilmek isleseňiz, biziň wakamyzy diňlemeli.
Bu biziň ata-babalarymyz bilen tebigatyň arasyndaky deňagramlylygyň bozulmagynyň başydy. Ispanlar ilkibaşda altyn we kümüş gözläp, biziň ýerlerimizi öwrenýärdi. Olar biziň atababalarymyza ýerden altyn we kümüş gazdyryp, olary öz gullaryna öwürdiler. Soňra iňlisler geldi. Olar altynyň deregine kauçuk gözleýärdi. Ýerlerimizden kauçuk gazyp almak üçin, olar hem bizi öz gullaryna öwürdiler. Soňra nebit korporasiýalary geldi. Olar hem beýlekiler ýaly hereket etdi.
Biz nebit korporasiýalaryň saglygymyza zyýan ýetirýändigini bilýäris. Hut şol sebäpli hem saglygy wagyz edijiler hapalanmany we onuň täsirini öwrenmek kararyna gelýär. Biz ykdysadyýetiň, syýasy we medeni ýagdaýyň has gowulaşmagy üçin hyzmatdaşlyk etmek isleýäris.
Saglygy wagyz edijiler nebit bilen hapalanan döwletiň ilatynyň hapalanmadyk ýerleriň ilatyna garanda, has köp syrkawlaýandygyny anykladylar. Şol ýurtlardaky aýallar çaga düşmekden ejir çekýärler. Çagalar açlyk çekýärler, olaryň käbiri ýaş wagty aradan çykýar. Köpüsinde bejerip bolmaýan deri keselleri döreýär. (Nebit senagaty zerarly döreýän saglyk kynçylyklary barada has köp bilmek üçin Nebit we ilatyň saglyk ýagdaýy ser.)
Bu mälim bolan zatlaryň az bölegidir. Geçirilen barlaglardan soň, olar öz geçiren işleriniň netijelerini “Nebite gark bolan medeniýet” atly kitapda çap etdiler.
Biziň toparymyz 6 adamdan ybaratdy: saglyk wagyz edijileriň üçüsi (ikisi ilat bilen, biri barlaghanada işleýärdi), 3-si lukmançylyk işgäridi (lukman, biohimik, lukmançylyk tehnigi).
Biz barlaglarymyzy amala aşyrmak üçin aşakdaky tertipde hereket etdik. Siz hem şeýle edip bilersiňiz:
-
Biz maglumat ýygnadyk.
Biz öz ýaşaýan çäklerimizde nebitiň haýsy görnüşlerde ulanylýandygyny, ulanylýan himiki maddalar, olaryň adam saglygyna ýetirýän täsiri barada maglumat ýygnadyk. Biz himiki maddalaryň çaga düşmegine, dogabitdi şikesleriň, düwnügiň (rak) döremegine sebäp bolýandygyny anykladyk. Mundan başga-da adamlaryň keselleriniň himikatlar bilen hapalanan suw zerarly döreýändigine göz ýetirdik. -
Biz barlanylmaly ýerleri saýladyk.
Biz nebit senagatynyň ösmegi we gazylyp alynmagy netijesinde suwy hapalanan ilatly ýerleriň ýedisini saýladyk. Hapalanan ýeri saýlamak kyn däldi, sebäbi biziň töweregimizdäki ilatly ýerleriň hemmesi diýen ýaly nebit guýulary, galyndy taşlanýan suw howdanlary ýa-da nasos stansiýalary zerarly hapalanandy. Şeýle-de biz nebit bilen baglanyşykly işiň alnyp barylmaýan, ýöne beýleki taraplardan saýlanan ýedi ýere meňzeş başga bir üç ilatly ýerleri saýlap aldyk. -
Biz şol çäklerde ýaşaýanlaryň ählisiniň keseliniň taryhyny ýygnadyk.
Haýsy keselleriň has ýygy duş gelýändigini bilmek üçin, biz soňky 4 ýyla degişli maglumatlary ýygnadyk. Adamlaryň köpüsiniň heläkçiliklerden we kesellerden ejir çekýändiklerini anykladyk. Şu maglumatlary ýygnamazdan öň, biz köpümiziň keseldigimizi-de bilmändiris! -
Biz alymlara ýüzlendik, emma olar kömek etmediler.
Biz lukmançylyk barlaglarynyň geçirilýän ýerli merkezine baryp, barlaglaryň ýönekeý usullaryny öwretmeklerini haýyş etdik. Ilkibaşda olar gyzyklanma bildirdiler, ýöne soňra olar bize kömek etmediler. Soňra biz golaýda ýerleşýän lukmançylyk mekdebinden kömek soradyk, emma olar hem bize kömek bermediler. Talyplar bize agyz suwumyzdaky himiki maddalary öwrenmegi maslahat berdiler. Bu örän gymmat bolany üçin, olar bize puly başga ýurtlardan ýygnamagy maslahat berdiler.
Barlag geçirmäge bize hiç kim kömek etmek islemedi. Şonda biz barlaglary özümiz geçirmeli diýen karara geldik. -
Biz öz çäklerimizde ýaşaýan ilat bilen ýygnak gurnadyk.
Biz adamlara barlaglary näme üçin geçirmekçidigimizi düşündirip, olardan kömek etmeklerini soradyk. Ýygnagyň ahyrynda ähli adamlar bizi goldady. Biz barlaglary we olaryň netijelerini ara alyp maslahatlaşmak üçin saglyk ugrundaky işjeňlerden, dürli çäklerdäki ilatyň wekillerinden, adamlara we daşky gurşawa ýetýän himki täsirleri barada bilimleri bar bolan adamlardan ybarat komiteti döretdik. -
Biz iş meýilnamasyny işläp taýýarladyk.
Biz barlaglary bäş aýyň dowamynda geçirmegi meýilleşdirýärdik. Biz ilatly ýerleriň hersine 15 günden baryp, olaryň her birinde 3-4 gün galmalydyk. Biz şol ýerdäli adamlar bilen sorag-jogap alyşmalydyk we barlaglar üçin gan, tüýkülik, täret ýygnamalydyk. Şäher barlaghanasyndan barlaglaryň netijeleri gelensoň, biz dolanyp, netijeleri adamlara habar bermelidik. Bileleşip karar kabul etmek örän wajypdy. Ugrukdyryjy komitet we jemgyýet wekilleri barlaglaryň geçişi barada gürrüňdeş bolar ýaly, ýygnaklary her 2 aýdan geçirmegi meýilleşdirdik. -
Biz işimizi we barlaglarymyzy maliýe taýdan goldajak hemaýatkärleri gözledik.
Pul serişdelerini gözlemek boýunça topary döretdik. Uzaga çeken gözlegleriň netijesinde biz Ispaniýanyň lukmanlar toparyndan barlaglary geçirmek üçin pul aldyk. -
Biz ilatly ýerleriň kartasyny çyzdyk.
Ilatly ýerleriň her biri nebit guýularyny, hapa suwy, obalaryň we ekinleriň ýerleşişini görkezýän kartalary çyzdy. Şol bir wagtyň özünde biz şol ýerde ýaşaýan her bir adamyň sanawyny düzdük (ilaty ýazgy etmek). Bu sanawda her bir adamyň ady, jynsy, ýaşy görkezildi. - Biz ilatly ýerlere baryp, barlaglary geçirmäge girişdik.
Gany, tüýküligi, täreti barlaglar üçin şähere ibermän, biz barlaghanany ýerli mekdepde gurnadyk. (Bu barlaglary geçirmek üçin barlaghana enjamlary we biraz tejribe gerek bolýar, şonuň üçin biz bu ýerde olary düşündirmeýäris).
Ertirlerine biz öýme-öý aýlanyp, barlaglar üçin gerekli nusgalary ýygnaýardyk. Soňra maglumatlary ýygnamak üçin beýleki bir topar öýme-öý aýlanyp, sorag berýärdi, saglyk boýunça işjeňler bolsa her bir adamy lukmançylyk gözegçiliginden geçirýärdi. - Maglumatlary ýygnap bolanymyzdan soň, biz olary ýerbe-ýer etdik.
Soňra biz hapalanan ýerlerdäki maglumatlary hapalanmadyk ýerlerden alnan maglumatlar bilen deňeşdirdik. Biz köp taraplaýyn deňeşdirme geçirdik: ykdysady we syýasy ýagdaý, ýerli medeniýet, adam saglygy. -
Bularyň baryny ýazmak we ara alyp maslahatlaşmak iň soňky ädimdi.
Bu iş oňa gatnaşan adamlaryň ählisiniň öz saglyk ýagdaýlaryny gowulandyrmagy nämeden başlamalydygyny kesgitlemäge kömek etdi.
Saglyk ýagdaýynyň barlagy geçirilenden soň, jemgyýet hereket edip başlady
Saglyk ugrunda göreşýänler adamlaryň köp keselleriniň nebit zerarly döreýän hapalanmanyň netijesinde ýüze çykýandygyny iş ýüzünde subut etdiler. Nebitiň düzümine girýän zäherli himiki maddalaryň suwda, toprakda, adamlaryň ganynda, tüýküliginde we täretinde bardygy bellenildi. Bu maglumatlar meseläni çözmekde ilkinji ädimleri etmäge kömek etdi. Olar hapalanma dowam etse, suwy, sagdyn iýmiti we arassa howany gorap saklamagyň kyn boljakdygyny bilýärdi.
Kömek sorap hökümete ýüzlenmek üçin, “Ejir çekenleriň komiteti” diýlip atlandyrylan topar düzüldi. Sagdynlygyň ösmegine ýardam berýän guramalar adamlaryň saglygyny goramagy we olara nebit senagatynyň zyýanyny görkezmegi dowam edýärler. “Amazonkany goramak boýunça Birleşme” atly beýleki bir gurama bolsa ýetiren zyýany üçin nebit korporasiýasyna garşy kazyýet işini gozgaýar. (Bu barada has köp bilmek üçin, Teksako garşy işiň gozgalmagy ser.).
Tropik tokaýlaryň uly meýdanlary ýok edilipdi, emma daşky gurşawy goramak we ýetirilen zyýanyň öwezini dolmak baradaky hukuk kadalary berjaý edilmändi. Daşary ýurt eýeçiligindäki korporasiýa öz girdejisini alyp, ýapylypdy.
Jemgyýetçilik barlaglary we kazyýet işi tropik tokaýlary we olaryň ýaşaýjylaryny halas etmek ugrundaky göreşe beýleki guramalary hem oňa gatnaşmaga ruhlandyrdy. Ekwadordaky, Angliýadaky we Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndaky uniwersitetler we lukmançylyk mekdepleri nebit korporasiýasyna garşy gozgalan işi goldamak, nebit senagatynyň elhenç zyýan ýetirýändigini subut etmek maksady bilen has köp barlag geçirýärdiler. Şu kitabyň awtorlaryna nebitiň saglyga ýetirýän täsiri barada bilmäge hem şol barlaglar kömek etdi.
Ýöne esasy işi saglygyň tarapdarlary berjaý etdiler. Nebitiň saglyga edýän täsirini barlamagy öwrenmek bilen, olar ýerli möçberde bütin dünýä ähmiýetli meseläniň üstünde işlediler. Halkara nebit korporasiýalary tarapyndan tropik tokaýlarynyň ýok edilmegi zerarly öz goňşularynyň saglyk ýagdaýlarynyň näderejede beterleşendigini görkezip, olar ýerli meseleleri dünýä äşgär etdiler. Olaryň işi şu kitaby ýazanymyzda bizi örän ruhlandyrdy.