Agyr metallar

---

HealthWiki > Daşky gurşaw we adam saglygy > Bap 21: Magdan gazyp alýan senagat we saglyk > Agyr metallar

---

Bu bapda:

 

Bu bapda:

• Bap 21: Magdan gazyp alýan senagat we saglyk
• Magdan gazyp alýan senagat bilen bagly saglyk meseleleri
• Ýaşaýyş meseleleri
• Tozan zerarly döreýän keseller
• Inçekesel (IK)
• Hapalanan suw
• Magdan gazyp alýan senagatda ulanylýan himikatlar
• Agyr metallar
• Känlerdäki howpsuzlyk
• Kän ýapylanda
• Magdan gazyp alýan senagatyň jogapkärçiligi

Myşýak, simap, kadmiý, uran we gurşun ýaly agyr metallaryň ujypsyzja mukdary hem adam üçin zyýanlydyr. Känlerde metallaryň köpüsi birden bile duş gelýär. Şonuň üçin-de, adamyň saglygyna haýsy metalyň zyýan ýetirýändigini bilmek kyn bolýar.

Siz öz ýaşaýan çäkleriňizde haýsy metallaryň bardygyny we olaryň saglyga ýetirýän täsirleri barada bilýän bolsaňyz, agyr metallar bilen zäherlenmäniň bolup-bolmazlygyny anyklamak aňsat bolar. Şahtaçylaryň käbirleri magdan gazyp alýan senagatçylardan özleriniň agyr metallaryň haýsylarynyň täsirine sezewar bolýandyklaryny barlamaklaryny we zyýanly täsiri azaltmagyň usullaryny öwretmeklerini talap edýärler.

Simap özbaşdak gazylyp alynýar we altyny magdandan aýyrmak üçin ulanylýar.

Gurşun köplenç mis, kümüş we sink bilen bir ýerde bolýar.

Mis kümüş we sink bilen bir ýerde bolýar.

Myşýak köplenç altyn, mis we sink bilen bir ýerde bolýar.

Kadmiý kümüş we sink bilen bir ýerde bolýar.

Ýatda saklaň: Siz agyr metallaryň täsirine günde-günaşa sezewar bolýan bolsaňyz, dermanlar zäherlenmäni aýryp bilmez. Zäherlenmäni aýyrmagyň ýeke-täk usuly onuň täsirine sezewar bolmagy bes etmekdir.

Sizde agyr metallar bilen zäherlenme bar bolsa, onda siziň ýaşaýan çäkleriňizdäki beýleki adamlarda hem zäherlenme bardyr.

Siziň saglyk ýagdaýyňyz simap bilen bagly bolmagy mümkin.

Siz kände ýa-da fabrikde işleýärsiňizmi?

Ýok, meniň adamym işleýär.

Simap zäherlenmesi

Şahtaçylar kümüş ýa-da altyn magdany köne senetçilik usullarynda işlänlerinde, ýumşak garyndyny ýasamak üçin magdany simap bilen garýarlar. Alnan garyndyny onuň düzümindäki altyny almak üçin ýakanlarynda, simap bugaryp, gaza öwrülýär. Şeýle ýagdaýlarda golaýdaky islendik adam bu zäherli bugdan dem alýar. Mundan başga-da, simap ýere dökülse ýa-da açyk gapda galdyrylsa, bugarýar. Simap bugundan dem almak örän howpludyr. Simap deriden ýa-da onuň bilen işleşen adamyň elinden iýmite geçip, adamlary zäherläp bilýär (338-nji sah. ser.).

Simap zäherlenmesiniň käbir alamatlary gyzzyrmanyň alamatlaryna meňzeşdir. Siz altyn gazylyp alynýan çäklerde ýaşaýan bolsaňyz we size gyzzyrma garşy dermanlar haýyr etmese, lukman bilen simap zäherlenmesi barada maslahatlaşyň. Simap suwa we topraga siňip, uzak ýyllaryň dowamynda daşky gurşawy zäherläp bilýär.

Amerikanyň Kaliforniýa ştatynda derýalarda we köllerde 100 ýyl mundan ozal altynyň gazylyp alynmagynyň netijesinde dörän simap zäherlenmesi heniz-de bardyr (Suwuň we balygyň simap bilen zäherlenmesi barada has köp maglumat almak üçin 3“Balyklardaky simap.”ser.).

Simap bizi we çagalarymyzy zäherleýär. Biz ony ulanmagy bes edip bilerismi?

Emma bu altyny almagyň ýeke-täk usulydyr.

Gazanyň gapagyny ýapyp, simaby gaýtadan ulanmak üçin yzyna gaýtarmak. Bu has howpsuz we tygşytly bolar

Simap zäherlenmesiniň öňüni almak

Şahtaçylar altyny (kümşi) senetçilik usulynda gazyp alanlarynda, simap retortasyny (suwuklyklary gyzdyryp çykarmak üçin armyt şekilli uzyn, ujy egri turbajykly rezinden gap) ulanyp, simap zäherlenmesiniň öňüni alyp bolar. Simap retortasy simap howa geçmänkä, ony “tutup” alýar.

Bu bolsa şahtaçylaryň simapdan dem almagynyň öňüni alýar we simaby gaýtadan ulanmaga mümkinçilik berip, puly tygşytlamaga kömek edýär.

Altyny simapdan açyk howada ýa-da gowy şemalladylýan ýerde aýryň. Şeýle edilen ýagdaýynda simap buglarynyň adamlaryň bedeninde ýygnanmagynyň öňi alynýar. Simap bilen işläniňizde, eliňize galyň ellik geýiň. Käbir şahtaçylar simaby almak üçin altyn gyzdyrylýan gazanyň üstüne banan ýapragyny ýapýarlar. Simap gyzyp, buga öwrülýär-de, ýapraga düşüp, ýene-de suwuk görnüşinde gazana düşýär. Gyzdyrylýan gazanyň agzy açyk bolandan, ýaprak bilen ýapylany has gowudyr. Ýöne şondada simap işçini we daşky gurşawy zäherläp bilýär. Ulanylan simaby gaýtadan ulanyp bolmaýar. Şonuň üçin-de, ýapyk retortany ulanmaklyk iň oňat çözgütdir.

Simap retortynyň köp görnüşi bolýar. Olaryň ählisi belli bir ugra gönükdirilen güýçli ody talap edýär. Galaýy çekijiniň ýa-da howa üfleýjiniň ody altyny has tiz almaga kömek edýär.

Şar şekilli retortany ýasamak

Aşagy deşilen, poslamaýan polatdan ýasalan uly gap.

Garyndyny daşky şaryň deşiginde saklamak üçin syrçaly gap.

Polat gabyň içindäki syrçaly gabyň töwereginde gum goýuň.

Syrçaly gabyň üstüne aýna şary düňderip goýuň (şaryň gyralary guma batyp durmalydyr).

Şary gyzdyrmazdan öň syrçalaň.

Garyndyny gyzdyrmak üçin ody syrçaly gabyň düýbüne tutmaly.

Ýokary gyzgynlyk simaby buga öwrer. Ol aýna gaba tarap göterilip, suwuklyga öwrülýärde guma siňýär. Altyn syrçaly gapda galýar.

Retortany saklamak üçin düýbi ýanmaýan gap.

Şar şekilli retortany ýasamak

Retortanyň bu görnüşi adaty turbalardan ýasalyp, kebşirlenip birikdirilýär. Kebşirleýji enjamy ulananyňyzda ellik, äýnek we maska geýiň.

Ilki bilen amalgamadan ýasalan logalajyklary turbanyň gapagyna ýerleşdiriň...
...Soňra retortanyň turbasynyň gapagyny turbanyň demir gapagyna towlaň.
1. Altyn amalgamalardan uly bolmadyk logalajyklary ýasaň, eliňize hemişe ellik (polietilen paket) geýip işläň. Ýasan logalajyklaryňyzy turbanyň gapagyna ýerleşdiriň.




2. Simap uçup gitmez ýaly, retortany berk towlaň.





3. Retortanyň agzyny sowuk suwly bulgura ýa-da gaba egip, ony gaty gyzdyrylan közde goýuň. Bu retorta hemme ýeri deň derejede gyzdyrylanda oňat işleýär.

Sowuk suwly bulgur ýa-da gap





4. Simap turbadan suwa akar. Sowuk suw simabyň buga öwrülmegine we howa göterilmegine päsgel berer. Simap aşak çöküp, suwuklyga öwrüler.





5. Simap suwda ýygnanmasyny bes etse, bar bolan altynyň ýygnalandygyny we simabyň dikeldilendigini görkezýär. Wtulka (dyky) simabyň suwa akmagyny üpjün edýär.




6. Retortany sowadyp, gapagyny açyň. Arassa altyn turbanyň gapagynyň iç tarapynda galýar.
   
   Bu retortanyň bir kemçiligi bolýar: başda birnäçe gezek simap onuň iç tarapynda saklanýar. Ýöne siz sabyrly bolmaly, simaby ellemäň. Wagtyň geçmegi bilen simabyň hemmesi akyp çykar.
   
   Ýene-de bir kemçiligi – altyn retortanyň dykysynda galyp biler. Şeýle ýagdaý ýüze çykmaz ýaly, retortany ulanmazdan öň, onuň düýbi garalýança, ýanyp duran şemiň üstünde saklaň. Şemdäki ýaglar altynyň retortanyň turbasynda galmagyna päsgel berer.

Uran radiasiýasy

Uran – ölüm howply radiasiýany bölüp çykarýan metal (342-nji sah. ser.).

Radiasiýa düwnügi (rak), deri kesellerini we beýleki saglyk bilen bagly kynçylyklary döredýär.

Adamlar urany gazyp alanlarynda, ony işlänlerinde ýa-da uran şahtalaryna we galyndy taşlanýan ýerlere golaý ýaşanlarynda, uranyň täsirine duçar bolýarlar.

Uran 2 zat: ýadro ýaragy we ýadro energiýasy üçin ulanylýar. Bularyň ikisi hem gymmat, howply we şeýle bir zerur bolmadyk zatdyr. Hiç bir ýurt birgiden adamy ýok etmäge niýetlenen ýadro ýaragy bolan baştutanyna ýa-da ýaragly güýçlerine ynam edip bilmez. Bize parahatçylyk gerek.

Ýadro energiýasy hem örän howpludyr. Atom elektrostansiýalarynda bolýan heläkçilikleriň netijesinde müňlerçe adamlar aradan çykýar. Ýadro energetikasynyň galyndylary müňlerçe ýyllaryň dowamynda örän zyýanly bolup bilýär. Olary howpsuz ýok edip hem bolmaýar. Elektroenergiýany has howpsuz usullar bilen hem öndürip bolýar (23-nji baba ser.).

This page was updated:18 dek 2022